Γεώργιος Αντουράκης, ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΑΡΤΥΡΙΩΝ ΚΑΙ ΝΑΩΝ (Δ')

Α'. Υπαίθρια Μαρτύρια και Ναοί των πόλεων.
Σπουδαίες μαρτυρίες για ίδρυση Μαρτυρίων-Ναών της ΚΠόλεως παρέχουν π.χ. οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί δύο μεγάλων Αυτοκρατόρων: Ο Ευσέβιος (για τα κτίσματα του Μ.Κων/νου) και ο Προκόπιος (για εκείνα του Ιουστινιανού). Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι όσα αναφέρει ο Ευσέβιος για τα ιερά καθιδρύματα της ΚΠόλεως επί της εποχής του Μ.Κων/νου, όπως: «...την δε γ' επώνυμον αυτού πόλιν εξόχω, τιμή γεραίρων ευκτηρίοις πλείοσιν εφαίδρυνε μαρτυρίοις τε μεγίστοις και περικαλλεστάτοις οίκοις, τοις μεν προ του άστεως, τοις δ' εν αυτώ τυγχάνουσι, δι'ων ομού και τας των μαρτύρων μνήμας ετίμα και την αυτού Πόλιν τω των μαρτύρων καθιέρου Θεώ» (πρβλ. Εις τον βίον Κωνσταντίνου ΙΙΙ, 48). Σε άλλη δε ευκαιρία ο ίδιος ιστορικός (κεφ. 11,28) υπογραμμίζει ότι: τα ιερά λείψανα των μαρτυρησάντων (το 310) «...ναών οίκοις περικαλλέσιν αποτεθέντα εν ιεροίς τε προσευκτηρίοις εις ά

ληστον μνήμην τω του Θεού λαώ τιμάσθαι παραδεδομένα».
Σημειωτέον ότι, όπως προκύπτει τόσο από τις γραπτές πηγές όσο και από τα αρχαιολογικά δεδομένα, σχεδόν όλα τα επί της εποχής του Μ. Κων/νου Μαρτύρια ιδρύθηκαν εκτός των πόλεων (με εξαίρεση βέβαια τη βασιλική του Λατερανού στη Ρώμη). Η συνήθεια αυτή φαίνεται ότι διατηρήθηκε καθ' όλο το 4ο αιώνα, κατά τον οποίο υπήρχε σαφής διάκριση μεταξύ των εκτός πόλεων Μαρτυρίων και εκείνων που βρίσκονταν εντός των πόλεων. Η βασική διαφορά τους ήταν ότι: στα εκτός πόλεως μαρτύρια η τέλεση της θείας Λειτουργίας-Ευχαριστίας γινόταν κατά τη γενέθλιο ημέρα του τιμωμένου Αγίου (δηλ. μια φορά το χρόνο), ενώ στους αστικούς ι. ναούς-μαρτύρια γινόταν τακτικά (Κυριακές, Εορτές). Η συνήθεια αυτή επικράτησε καθ' άλλους τους αιώνες, μέχρι και σήμερα: Για τα εκτός πόλεων Μαρτύρια έχομε μαρτυρίες από πολλούς εκκλησιαστικούς συγγραφείς και Πατέρες της Εκκλησίας. Πρβλ. Ε.Π.Ε., τόμος 6ος, σελ. 189, όπου ο Μέγας Βασίλειος αναφέρεται "εν τοις προ της πόλεως μαρτυρίοις".

α. Μαρτύρια-Ναοί των πόλεων: Από το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα σημειώνεται μια πολύ σημαντική εξέλιξη, όσον αφορά τον τόπο και τρόπο τιμής των Μαρτύρων στα αστικά κέντρα. Οι Χριστιανοί, θέλοντας να τιμήσουν ακόμη περισσότερο τους Μάρτυρές τους, επιθυμούσαν να ενταφιάζουν τους νέους Μάρτυρες (αλλά και Αγίους-Οσίους) όχι πλέον στην ύπαιθρο, αλλά στις πόλεις, για να τους έχουν δηλαδή πιο κοντά, να τους αγιάζουν με την ιερή "σιωπή" της συντροφιάς τους. Προς τιμή των Μαρτύρων ιδρύονται πλέον νέοι περικαλλείς ιεροί Ναοί μέσα στις πόλεις.
Εντός των ναών αυτών όχι μόνο θάπτονται οι νέοι Μάρτυρες-Άγιοι, αλλά και επιδιώκετο η μεταφορά (μετακομιδή) τιμίων μαρτυρικών λειψάνων ή σαρκοφάγων από προηγούμενα Μαρτύρια. Κατάλληλος τόπος ταφής Μαρτύρων ή μετακομιδής ολοσώμων ιερών λειψάνων θεωρήθηκε: α) το ιερό Βήμα των νέων Ναών, και μάλιστα η τοποθέτηση ιερών λειψάνων πλησίον της Αγίας Τραπέζης, ή και κάτω από αυτή, εντός κρύπτης, β) ένα μέρος του κυρίως ναού, συνήθως περίοπτο και κατάλληλο για την προσπέλαση των προσκυνητών, γ) ένα από τα προσκτίσματα των ι.Ναών ή σπανιότερα στον αυλόγυρο των Εκκλησιών (προς Ανατολάς ή προς Δυσμάς). Oι προς τιμή των Μαρτύρων νέοι ι.Ναοί ήταν οι προστάτες (= πολιούχοι) των πόλεων, εθεωρούντο δε ως ασφαλέστεροι από κάθε πύργο ή περιτείχισμα (τείχος), επειδή περιείχαν τα τίμια λείψανα των Μαρτύρων τους, των ηρώων της Χριστ.Πίστεως, τα "Κλέα" των Αγίων ανδρών και γυναικών. Έτσι, σιγά-σιγά εγκαταλείπεται η συνήθεια ταφής Μαρτύρων στην ύπαιθρο, αφού επικρατεί πλέον η αντίληψη ιδρύσεως λαμπρών "Καθεδρικών" Ναών εντός των πόλεων, όπου συνήθως εδρεύουν Επίσκοποι και πολλοί κληρικοί, οι οποίοι τελούν τακτικά τη Θ. Λειτουργία, μεταδίδοντας τη Θ. Κοινωνία στους πιστούς. Με την πάροδο των αιώνων "εγκαταλείπονται κάπως" τα ταπεινά και λιτά Μαρτύρια-Ναοί της υπαίθρου, εφ' όσον το επίκεντρο των λατρευτικών συνάξεων μεταφέρεται προοδευτικά στους αστικούς Ναούς, προς τιμή των λαοφιλών Αγίων-Μαρτύρων.

β. Μετακομιδή και τεμαχισμός λειψάνων:
α) Σπουδαία καινοτομία της εποχής, από τα τέλη του 4ου αιώνα και εξής, ήταν η μετακομιδή ιερών λειψάνων -και μάλιστα ο τεμαχισμός τους- για τον καθαγιασμό (εγκαίνια) των ι.Ναών των πόλεων, oι οποίοι δύνανται να θεωρηθούν ως "αστικά Μαρτύρια". Αξιοσημείωτο είναι ότι τα μεταφερόμενα τίμια λείψανα των αρχαιοτέρων Μαρτύρων τοποθετούνται συνήθως στο ι.Βήμα των νέων Εκκλησιών, κάτω από την Αγία Τράπεζα ή κοντά σ'αυτήν (κυρίως στους Ναούς της Δύσεως) για να ευρίσκονται πλησίον του τόπου τελέσεως της Θείας Ευχαριστίας. Ασφαλώς η καινοτομία αυτή είχε σημαντικότατες συνέπειες όχι μόνο στην μετέπειτα μορφή και διακόσμηση των ι.ναών, αλλά και στην καθόλου λατρευτική ζωή της Εκκλησίας, εφ' όσov: α) Μεταφέρεται πλέον η τιμή και ο εορτασμός των Μαρτύρων από την ύπαιθρο στα μεγάλα αστικά κέντρα (πόλεις ή χωριά). Oι πιστοί τιμούν και "συντροφεύουν" καθημερινά, και όταν θέλουν, τους Μάρτυρές τους και όχι μόνο κατά τη γενέθλιο ημέρα τους, όπως γινόταν παλαιότερα. Έτσι, η τιμή και η αγάπη προς τους Μάρτυρες-Αγίους συνυφαίνεται στενότατα με την καθημερινή ζωή της Εκκλησίας, της οποίας η λατρεία καθίσταται περισσότερο "Μαρτυροκεντρική-Χριστοκεντρική".
β) Στους ι. Ναούς των πόλεων και των μεγαλυτέρων συνοικισμών (χωριών) που είναι πλέον κανονικοί, δηλαδή καθαγιασμένοι με τίμια λείψανα Μαρτύρων, η Θεία Ευχαριστία -ως επίκεντρο της Θείας Λειτουργίας- δεν τελείται πλέον μόνο μια φορά το χρόνο, όπως στα εκτός πόλεως Μαρτύρια, αλλά τακτικά, όπως και στους άλλους ι.Ναούς των αστικών κέντρων, όπου ευκολότερα συναθροίζονται oι πιστοί. Το γεγονός αυτό είχε ως συνέπεια την ταύτιση του Θυσιαστηρίου-Αγ. Τραπέζης του Χριστιανικού Ναού με τον Τάφο του "Αρχιμάρτυρος" Χριστού και των Μαρτύρων της Χριστιανικής Πίστεως. Όπως όμως και αλλού υπογραμμίζουμε, η ταύτιση αυτή είχε συντελεσθεί αρχικά στους τάφους των Μαρτύρων, όπου γίνονταν oι ενθουσιώδεις συνάξεις των πιστών, με κύριο σκοπό την συμμετοχή τους στο μυστήριο της θείας Ευχαριστίας.
γ) Προοδευτικά, αλλά σταθερά, δεν υπάρχει πλέον διάκριση ανάμεσα στα Μαρτύρια και στους κανονικούς ι.Ναούς. Έτσι, με την πάροδο του χρόνου, ολόκληρος ο Χριστιανικός Ναός, με επίκεντρο το θυσιαστήριο και το ι.Βήμα, καθίσταται πλέον Μαρτύριο προς τιμή του Μάρτυρα-Αγίου-Οσίου, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο Ναός.

γ. Επιδράσεις Μαρτυρίων στη διαμόρφωση-προέλευση των Χριστ. Ναών: Θεωρίες-Απόψεις. Το μεγάλο θέμα της επιδράσεως των Μαρτυρίων στην καθόλου διαμόρφωση η προέλευση του Χριστιανικού Ναού απασχόλησε, ως γνωστό, μεγάλους και αξιόλογους ερευνητές της Χριστιανικής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Εντελώς ενδεικτικά -αλλά με την πρέπουσα τιμή- σημειώνουμε την άποψη του αειμνήστου Α. Grabar, ο οποίος υποστήριξε σθεναρά ότι: υπάρχει στενότατη σχέση και μεγάλη επίδραση ανάμεσα στους διαφόρους τύπους των Μαρτυρίων και στην αρχιτεκτονική του Χριστιανικού Ναού, κυρίως όταν η τιμή των Μαρτύρων μεταφέρθηκε από την ύπαιθρο στην πόλη (4ος αι. κ.εξ.). Πρβλ. κυρίως το δίτομο έργο του Α. Grabar, με τίτλο «Martyrium», Paris 1943-1946, αλλά και άλλα έργα του (βλέπε βιβλιογραφία).
Για την προέλευση όμως των διαφόρων τύπων του χριστιανικού Ναού, και ιδιαίτερα της ελληνιστικής Βασιλικής, εκφράστηκαν κατά καιρούς και άλλες απόψεις ή θεωρίες από σημαντικούς ερευνητές της Χριστιανικής Τέχνης. Χωρίς να παραβλέπομε τις θέσεις αυτές -αντίθετα δε τις σεβόμαστε και τις συνεκτιμούμε- εξακολουθούμε να πιστεύομε ότι: oι ποικίλοι τύποι των Μαρτυρίων διεδραμάτισαν ένα πολύ σημαντικό ρόλο στην τελική διαμόρφωση και επικράτηση των Χριστιανικών Ναών. Η παλαιοχριστιανική Βασιλική, κατά κύριο λόγο, εξελίχθηκε και επηρεάστηκε αφάνταστα από τα Μαρτύρια και τα νεκρικά παρεκκλήσια των τεσσάρων πρώτων αιώνων, όπως και σε άλλη ευκαιρία υποστηρίζομε ταπεινά. Ασφαλώς τα Μαρτύρια (κυκλικά, σταυρικά, τρίκογχα και επιμήκη) θα αποτέλεσαν τα βασικά πρότυπα για την τελική διαμόρφωση όχι μόνο των Βασιλικών, αλλά και την κυκλοτερών ή περίκεντρων Ναών των μεγάλων αστικών κέντρων. Βλέπε π.χ. το τρίτομο έργο μας, με τίτλο "Χριστιανική Αρχαιολογία και Επιγραφική", Αθήνα 1993 (τρίτη έκδοση). Βλέπε επίσης Ν. Duval, Les édifices de culte des origines à l' époque Constantinienne, ACΙAC, ΙΧ, Roma 1975, τόμ. Ι, σελ. 513 κ.ε., όπου υπάρχουν συγκεντρωμένες oι παλαιότερες απόψεις για την προέλευση της Βασιλικής.