Οι Τρεις Ιεράρχες, διαθέτοντας οι ίδιοι, όπως είδαμε, ευρύτατη παιδεία, ήταν φυσικό, περισσότερο από όλους τους άλλους Πατέρες της Εκκλησίας, να συλλάβουν τη σημασία της παιδείας για τον άνθρωπο και μάλιστα για τον «νέο άνθρωπο» της εποχής τους, τον χριστιανό άνθρωπο. Κι επειδή γι' αυτούς Παιδεία δεν σημαίνει κατάκτηση γνώσεων αλλά καλλιέργεια της ανθρώπινης ψυχής, ως κύριος σκοπός της Παιδείας προσδιορίζεται η αγωγή των νέων παιδιών: Τέχνη τεχνών και επιστήμη επιστημών φαίνεται μοι, άνθρωπον άγειν, τό πολυτροπώτατον ζώον και ποικιλώτατον, θα πει ο Γρηγόριος (Ε.Π.Μ. 35, 325). Βεβαίως το «άνθρωπον άγειν», η ανθρωπαγωγή, ας νεολογίσουμε, δεν μπορεί στη σύλληψη των Πατέρων της Εκκλησίας παρά να είναι χριστοκεντρική• δεν μπορεί δηλ. παρά να συμβαδίζει προς τον προορισμό του ανθρώπου να μοιάσει όσο του είναι δυνατόν στον Δημιουργό του και να πορευθεί στη γήινη ζωή μετά λόγου γνώσεως, εξασφαλίζοντας τη σωτηρία της ψυχής του. Έτσι σκοπός της αγωγής είναι: ομοιωθήναι Θεώ κατά το δυνατόν άνθρωπου φύσει. Ομοίωσις δε ουκ άνευ γνώσεως, η δε γνώσις ουκ εκτός των διδαγμάτων, διδάσκει ο Μέγας Βασίλειος (Ε.Π.Μ. 32, 69Β). Για τους Τρεις Μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας, ουσία της παιδείας είναι η αγωγή και δεν νοείται αγωγή χωρίς «πνευματικά μαθήματα» και «επιμέλεια της ψυχής»: "Οτι των οικείων αμελούμεν παίδων, και των μεν κτημάτων αυτών επιμελούμεθα, της δε ψυχής αυτών καταφρονούμεν, εσχάτης άνοιας πράγμα (Ε.Π. 51, 327), προειδοποιεί ο Χρυσόστομος. Για να πει αλλού (Ε.Π. 47, 381): Εί δε εν ταις πόλεσι[...] τους παίδας προ των άλλων απάντων επαιδεύομεν φίλους είναι τω Θεω και τα πνευματικά εδιδάσκομεν μαθήματα αντί των άλλων και προ των άλλων απάντων, πάντα αν απεπήδησε τα λυπηρά και μυρίων απηλλάγη κακών ο βίος ο παρών. Θα άξιζε να ξανασκεφτούμε σήμερα τέτοιες γενναίες κατευθύνσεις στην Εκπαίδευση, σήμερα που η Παιδεία στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες έχει, στην πράξη, καταλήξει σε «σχολεία ξηρών γνώσεων και πληροφοριών» (στην Ελλάδα, για την ακρίβεια, Γυμνάσια και Λύκεια έχουν, στην πραγματικότητα, καταλήξει σε Φροντιστήρια που προετοιμάζουν για τα πανεπιστήμια!...)• σήμερα που η Παιδεία των χριστιανικών λεγομένων κοινωνιών, έχει καταλήξει, κατά κανόνα, σε σχολεία που καθόλου δεν «παιδαγωγούν εις Χριστόν», αλλά αφήνουν συχνά τους νέους να χάνονται στην αναζήτηση «τεχνητών επίγειων παραδείσων» ή και να πλέουν σε πελάγη συγχύσεως, ανασφάλειας και αποπροσανατολισμού. Αν κάτι χαρακτηρίζει την παιδεία μας σε ευρωπαϊκό ίσως επίπεδο, είναι ότι εξακολουθεί και σήμερα να μας διαφεύγει η ουσία που ήταν και είναι η αγωγή ψυχών. (Ας σημειώσουμε εδώ ότι η ψυχαγωγία ως «αγωγή ψυχών» είναι πολύ σοβαρή υπόθεση και διαφέρει εννοιολογικά και γλωσσικά από τη διασκέδαση, τη διασκόρπιση, το διώξιμο των μερίμνων και των προβλημάτων). Με άλλα λόγια, «περί άλλων τυρβαζόμεθα, ενώ χρεία εστί ενός», να αναπτύξουμε την άγια πλευρά του ανθρώπου, την καλλιέργεια της ψυχής και του νου του και να τον οδηγήσουμε σε μια πνευματική ανάταση και εγρήγορση, ώστε να βλέπει και να ενεργεί σωστά, διακρίνοντας το καίριο από το ασήμαντο, το μόνιμο από το πρόσκαιρο, την ουσία από τα «συμβεβηκότα» της ουσίας, για να θυμηθούμε τον ημέτερο Αριστοτέλη. Για το τι χαρακτηρίζει την ψυχή ισχύουν πάντα τα λόγια του Ιερού Χρυσοστόμου: Ψυχής δε ανθρωπινής ουδέν ούτω τεκμήριον, ως των θείων λόγων εράν (Ε.Π.Μ. 51,153).Κύριος σκοπός της παιδείας είναι να οδηγήσει τον άνθρωπο σε αυτογνωσία. Το «γνώθι σαυτόν» είναι ήδη κατάκτηση της προσωκρατικής και της σωκρατικής σύλληψης της παιδείας (Ξενοφ. Απομν. III, 4,6). Η αυτογνωσία, όμως, στη χριστιανική σύλληψη του ανθρώπου και της σχέσης του με τον Θεό παίρνει άλλο περιεχόμενο και άλλη διάσταση. Ο σοφότερος των Τριών Ιεραρχών σε ελληνική παιδεία, ο Μ. Βασίλειος προτρέπει σε χριστιανική αυτογνωσία μ' έναν τρόπο που θυμίζει πλατωνικό διάλογο: Εξέτασον σεαυτόν τις ει, γνώθι σεαυτού την φύσιν [...] Πρόσεχε σεαυτώ, τουτέστι: Μήτε τοις σοις, μήτε τοις περί σε, αλλά σεαυτώ μόνω πρόσεχε. Άλλο γάρ εσμέν ημείς αυτοί, και άλλο τα ημέτερα και άλλο τα περί ημάς. Ημείς μεν ουν εσμέν η ψυχή και ο νους, καθ' ο και εικόνα του κτίσαντος γενενήμεθα. Ημέτερον δε το σώμα και αι δι' αυτού αισθήσεις, περί ημάς δε χρήματα, τέχναι και η λοιπή του βίου κατασκευή (Ε.Π.Μ. 31,204Α).
Η επιμονή των Ιερών Πατέρων στην αγωγή της ψυχής, και μάλιστα κατά Χριστόν, δεν σημαίνει ότι υποτιμούν τη σημασία των γνώσεων ή τη σπουδαιότητα των γραμμάτων. Σημαίνει διαφορετική ιεράρχηση των αναγκών του ανθρώπου: πρώτα το πνεύμα και μετά το σώμα, πρώτα η αγωγή και μετά η γνώση. Ο Ιερός Χρυσόστομος προλαμβάνει ενδεχόμενες παρεξηγήσεις: Και μη με τις νομιζέτω νομοθετείν αμαθείς τους παίδας γίνεσθαι [...] Ου κωλύων παιδεύειν ταύτα λέγω, αλλά κωλύων εκείνοις μόνοις προσέχειν (Ε.Π.Ε. 28, 518-20). Μη ξεχνάμε -και επιμείναμε σ' αυτό πιο πάνω- ότι οι Μεγάλοι αυτοί Ιεράρχες ήταν ακριβώς εκείνοι οι οποίοι επέμειναν στην ανάγκη της παιδείας διά της διδασκαλίας των ελληνικών γραμμάτων, δηλ. στη γνώση και στην ευρύτερη καλλιέργεια του ανθρώπου. Ωστόσο γι' αυτούς η πραγματική γνώση και η αληθινή σοφία παραμένει η αφοσίωση στον Θεό: Η όντως σοφία και η όντως παίδευσις ουδέν έτερόν εστιν, αλλ' η ο του Θεού φόβος, θα πει πάλι ο Χρυσόστομος. Γι' αυτό και η Παιδεία για τους σεπτούς Ιεράρχες είναι πολύ μεγάλη υπόθεση. Σε μια στιγμή εξάρσεως, ο Χρυσόστομος φθάνει να πει τη γνωστή ρήση: Η παιδεία μετάληψις αγιότητός εστι (Ε.Π.Ε. 25,282). Να τι ύψος αλλά και τι νόημα δίνουν στην Παιδεία οι «μυσταγωγοί της Παιδείας» που εορτάζουμε σήμερα.
Επειδή, όπως είναι φυσικό, τα περί της παιδείας διδάγματα των Τριών Πατέρων της Εκκλησίας θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο διδασκαλίας ετών, θα θίξω δύο μόνον ακόμη διδάγματα των Πατέρων: την έμφαση που δίνουν στον δάσκαλο και στους γονείς, παράγοντες οι οποίοι όλο και περισσότερο στις μέρες μας συνυπολογίζονται στους βασικούς πόλους της Παιδείας.
Η βασική αρχή για τον δάσκαλο είναι, κατά τους μεγάλους Ιεράρχες, το παράδειγμα: Τον δε παιδεύοντα, ου διά ρημάτων μόνον, αλλά και διά πραγμάτων παιδεύειν χρή, λέει ο Ιερός Χρυσόστομος (Ε.Π.Ε. 14,554). Η «πολιτεία» τού δασκάλου, η ζωή και οι πράξεις του, το παράδειγμα του, όχι η απλή διδασκαλία του είναι αυτή που οδηγεί στην παιδεία, γιατί τα λόγια φαίνεται πως περίσσευαν από τότε... Ο Μ. Βασίλειος μιλάει σκληρά: Πολλών μεν ακήκοα λόγων ψυχωφελών πλην παρ' ουδενί των διδασκάλων εύρον αξίαν των λόγων την αρετήν (Ε.Π.Μ. 32, 3560). Κι αλλού θα πει (Ε.Π. 31,824): Οι διδάσκοντες διά το μη από διαθέσεως τους λόγους προφέρεσθαι, κενολογουσι. Πιο σκληρός ακόμη ο Θεολόγος και ποιητής Γρηγόριος θα πει τη μνημειώδη επιγραμματική φράση: Μισώ διδάγμαθ', οις ενάντιος βίος. Εις εύατον καί περί επισκόπων (Ε.Π.Ε. 10, σ. 174,40).
Σε τι δάσκαλο, λοιπόν, θα εμπιστευθούν οι γονείς τα παιδιά τους; Πώς θα τα αναθρέψουν; Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς; Η απάντηση του Ιερού Χρυσοστόμου: Μεγάλην παρακαταθήκην έχομεν τα παιδία. Φροντίζωμεν τοίνυν αυτών και πάντα ποιώμεν. [...]Όπως μεν γαρ εσται το χωρίον καλόν πάντα πράττομεν [...], ο δε πάντων ημίν εστι τιμιώτερον, όπως τον υιόν επιτρέψωμέν τινι τω δυναμένω αυτού την σωφροσύνην διατηρήσαι, ου σκοπούμεν καίτοι τούτο πάντων εστί το κτήμα τιμιώτερον και εκείνα διά τούτο γίνεται [...] Οράς την αλογίαν; Άσκησον του παιδός την ψυχήν κακείνα παρέσται λοιπόν (Ε.Π.Ε. 23, 266-8).
Σ' αυτό που ιδιαίτερα επιμένουν και οι Τρεις Μεγάλοι Πατέρες στις κατευθύνσεις που δίνουν προς τους γονείς είναι η ευθύνη των γονέων να αναθρέψουν τα παιδιά τους με χριστιανικές αρχές και αξίες: με «φόβον Θεού», με καλλιέργεια των αρετών της ψυχής και του πνεύματος και με παιδεία τέτοια, που ο νέος να αντιληφθεί ότι σκοπός της ζωής δεν είναι να πασχίζει για την απόκτηση χρημάτων ή διαφόρων καταναλωτικών αγαθών και μάταιης εξουσίας, αλλά για ό,τι συνιστά την ουσία της ζωής και για τις αξίες που πρέπει να εμπνέουν τη ζωή τού Χριστιανού (σύνεση, ταπεινοφροσύνη, εγκράτεια, δικαιοσύνη, αυτογνωσία). Πόσο επίκαιρος είναι και σήμερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όταν σχολιάζει ποια πρότυπα προβάλλουν συνήθως οι γονείς στα παιδιά τους προς μίμηση και πόσο έξω από την χριστιανική πραγματικότητα βρίσκονταν και βρίσκονται και σήμερα πολλοί γονείς: Ουδέ γαρ άλλο τι των πατέρων εστίν ακούσαι διαλεγομένων προς τους παίδας, όταν αυτούς παρακαλώσιν υπέρ της των λόγων σπουδής, αλλ' ή ταυτί τα ρήματα- ο δείνα, φησί, ταπεινός και εκ ταπεινών την από των λόγων κτησάμενος δύναμιν, ήρξε μεγίστας αρχάς, πλούτον εκτήσατο πολύν, γυναίκα έλαβε εύπορον, οικίαν ωκοδόμησε λαμπράν, φοβερός εστιν άπασι καί επίδοξος. Πάλιν έτερος, ο δείνα, φησί, των Ιταλών γλώσσαν εκπαιδευθείς, εν τοις βασίλειοις εστί λαμπρός και πάντα άγει και φέρει ένδον. Και έτερος έτερον δείκννσι πάλιν, πάντες δε τους επί γης ευδόκιμους• των δε εν τοις ουρανοίς ουδέ άπαξ τις μέμνηται (Ε.Π.Ε. 28,474). Αν συγκρίνει κανείς την παιδεία που προτείνουν οι σοφοί Ιεράρχες με τη σημερινή εκπαιδευτική πραγματικότητα, τουλάχιστον στην Ελλάδα, όπου η διδασκαλία των χριστιανικών αξιών και των αρχών του Ευαγγελίου και, γενικότερα, η διδασκαλία της «κατά Χριστόν ζωής» από τη μια μεριά έχουν συμπιεσθεί σ' ένα συχνά αποστεωμένο και σχολαστικό-πληροφοριακό μάθημα Θρησκευτικών, στριμωγμένο κάπου στο σχολικό πρόγραμμα και υπό συνεχή συρρίκνωση και κίνδυνο καταργήσεως της διδασκαλίας του ως αντικειμένου καν μαθήσεως των Ορθοδόξων Χριστιανών, κι από την άλλη μεριά ότι οργιάζει σε όλα τα τηλεοπτικά προγράμματα ό,τι άμεσα και δραστικότατα καταργεί μέσα σε λίγα λεπτά αυτά που ο δάσκαλος στο σχολείο και ο παπάς στην Εκκλησία αγωνίζονται να χτίσουν στην "ψυχή των παιδιών, αν συνειδητοποιήσει κανείς τη λειτουργία και τις επιπτώσεις αυτής της αποδημητικής και σχιζοφρενικής (για την ψυχή και την προσωπικότητα των νέων παιδιών) διαδικασίας, τότε θα καταλάβει αν η Παιδεία στις μέρες μας μπορεί να επιτελέσει τον ανθρωποπλαστικό και δημιουργικό ρόλο που οραματίστηκαν οι φωτισμένοι Ιεράρχες. Στην ερώτηση πώς θεραπεύεται αυτή η κατάσταση, η απάντηση είναι, νομίζω, μία: ο τρώσας και ιάσεται...
Απόσπασμα ομιλίας που πραγματοποιήθηκε στις 30 Ιανουαρίου 1996 στο Λονδίνο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου